مایکل پورتر (انگلیسی: Michael Porter؛ زادهٔ ۲۳ مهٔ ۱۹۴۷) یک اقتصاددان اهل ایالات متحده آمریکا است. وی ملقب به پیامبر برنامه ریزان راهبردی (استراتژیک) می‌باشد. مایکل پورتر مدرک کارشناسی ارشد خود را از دانشگاه هاروارد در رشته مدیریت و مدرک دکترای خود را در رشته اقتصاد کسب و کار از همین دانشگاه اخذ نموده‌است. وی جزو چهار فردی می‌باشد که در صد سال گذشته توانسته‌اند در دوران جوانی استاد دانشگاه هاروارد شوند.

پروفسور پورتر در آن آربور، میشیگان به دنیا آمد و در سراسر جهان زندگی و سفر کرده است. او یک بازیکن فوتبال و بیسبال در مقطع دبیرستان بود. در پرینستون، او گلف بین دانشگاهی بازی کرد و به تیم تمام آمریکایی گلف NCAA 1968 معرفی شد. او مدتهاست که به زیبایی‌شناسی و تجارت موسیقی و هنر علاقه‌مند است. در زمینه مشکلات استراتژی با سازمان‌های مختلف کار کرده است.

آموزه‌های ابتدایی

آموزش اولیه دکتر پورتر در مهندسی هوافضا در دانشگاه پرینستون بود. سپس وی مدرک M.B.A را از دانشکده بازرگانی هاروارد و بعد از آن، دکترای خود را در رشته اقتصاد کسب‌وکار از گروه اقتصاد هاروارد، کسب کرد. رویکرد تحقیقاتی وی – استفاده از تئوری اقتصادی و تفکر رقابت در مشکلات پیچیده سیستمیک – مبانی چند رشته‌ای را منعکس می‌کند. در سال ۲۰۰۰، مدرسه کسب‌وکار هاروارد و دانشگاه هاروارد به طور مشترک موسسه استراتژی و رقابت را تأسیس کردند تا خانه‌ای برای تحقیقات وی فراهم کنند.

مایکل پورتر اقتصاددان، محقق، نویسنده، مشاور، سخنران و مدرس است. وی در طول فعالیت خود در مدرسه بازرگانی هاروارد، مفاهیم نظریه اقتصادی و استراتژی را برای بسیاری از چالش برانگیزترین مشکلات پیش روی شرکت‌ها، اقتصاد و جوامع به وجود آورده است. از جمله رقابت در بازار و استراتژی شرکت، توسعه اقتصادی، رقابت سیاسی، محیط زیست و بهداشت مراقبت.

روش وی مبتنی بر درک اقتصاد و ساختار کلی سیستم‌های پیچیده است. تحقیقات وی به طور گسترده‌ای در دولت‌ها، شرکت‌ها، سازمان‌های غیردولتی و محافل دانشگاهی در سراسر جهان شناخته شده است. تحقیقات وی جوایز بی‌شماری دریافت کرده و او امروزه در دانشگاه و اقتصاد بیشترین استناد را دارد. در حالی که مایکل پورتر در هسته اصلی یک دانشمند است، اما کار وی در بین چندین زمینه مورد استقبال چشمگیر نیز قرار گرفته است. از این رو در این مقاله سعی داریم تا با نظریات و آراء او بیشتر آشنا شویم.

فرضیه پورتر چیست؟

در سیاست‌های زیست محیطی، دکتر پورتر “فرضیه پورتر” را در اوایل دهه ۱۹۹۰ پیشنهاد کرد، که نظریه جدیدی را مبنی بر عدم تطابق استانداردهای محیطی با سودآوری شرکت یا رقابت ملی بیان می‌کرد. فرضیه پورتر باعث ایجاد چند صد مقاله علمی در ادبیات اقتصاد محیطی شده است.

دکتر پورتر همچنین مجموعه‌ای از نقش شرکت‌های بزرگ در جامعه را توسعه داد. ایده‌های وی نحوه برخورد شرکت‌ها با خیرخواهی و مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها را تغییر داده است. مقاله سال ۲۰۱۱ وی با مارک کرامر مفهوم خلق ارزش مشترکی را ارائه داد که نشان می‌دهد چگونه سرمایه‌داری می‌تواند بهترین راه برای دستیابی به راه‌حل واقعی برای بسیاری از مشکلات اجتماعی باشد.

مایکل پورتر همچنین توسعه چارچوب مفهومی زیربنای شاخص پیشرفت اجتماعی، جامع‌ترین تلاش برای اندازه‌گیری پیشرفت اجتماعی را رهبری کرد. این شاخص برای اولین بار در سال ۲۰۱۴ منتشر شد و اکنون ۱۳۳ کشور را تحت پوشش قرار می‌دهد، پیشرفت اجتماعی هر کشور را به طور دقیق در ابعاد مختلف اندازه‌گیری می‌کند تا اندازه‌گیری سنتی که فقط بر عملکرد اقتصادی و سرانه تولید ناخالص داخلی متمرکز است را تکمیل کند.

مایکل پورتر و استراتژی

همان‌طور که در ابتدای این درس گفتیم، بسیاری از مفاهیم امروزی در دنیای استراتژی را پورتر رواج داده است. موارد زیر از جمله مهم‌ترین مفاهیم و اصطلاحاتی هستند که معمولاً در کنار نام پورتر قرار می‌گیرند:

◼️ مزیت رقابتی

مفهوم مزیت رقابتی که یکی از مفاهیم کلیدی در ادبیات مایکل پورتر است، امروزه یکی از ستون‌های تحلیل استراتژیک است. به محض این که از یک کسب و کار حرف می‌زنید، انتظار دارند مزیت رقابتی کسب و کار را هم بگویید. به همین شکل، مزیت رقابتی صنایع و مزیت رقابتی کشورها و حتی مزیت رقابتی مناطق جغرافیایی هم مطرح شده و بررسی می‌شود. مزیت رقابتی – در ساده‌ترین تعریف – عاملی است که باعث می‌شود مشتری یا مخاطب، یک سازمان، محصول، برند، کشور یا منطقه را در میان رقبایش انتخاب کند.

◼️ پنج نیروی پورتر

مدل پنج نیروی پورتر را می‌توان معروف‌ترین و شناخته‌شده‌ترین دستاورد او دانست. از این مدل برای تحلیل جذابیت یک صنعت و نیز برآورد ظرفیت بالقوه سوددهی در صنعت استفاده می‌شود. پنج نیروی رقابتی پورتر – که گاهی یک یا دو مورد هم به آن‌ها اضافه می‌شود – شامل موارد زیر است:

• قدرت چانه زنی تأمین کنندگان
• قدرت چانه زنی مشتریان
• قدرت تهدید تازه واردها
• فشار رقابت میان رقبای فعلی
• تهدید کالاها و خدمات جایگزین

◼️ تحلیل گروه های استراتژیک

تحلیل گروه های استراتژیک یا اگر بخواهیم گسترده‌تر بگوییم «کلاسترینگ / Clustring» از دیگر مفاهیمی است که پورتر در حزوه استراتژی مطرح کرده است. البته خوشه‌بندی یا کلاسترینگ مفهومی بسیار قدیمی در ریاضیات و مدلسازی است. اما کار مهم پورتر این بود که پای این بحث را به دنیای استراتژی باز کرد.

مبنای استراتژی رقابتی پورتر این است که قرار نیست با همه رقابت کنید. بلکه کافی است رقیب کسانی باشید که با شما در یک گروه استراتژیک قرار می‌گیرند.

◼️ زنجیره ارزش 

زنجیره ارزش هم یکی دیگر از مفاهیمی است که پورتر وارد دنیای استراتژی کرد. می‌دانیم که استراتژی کسب و کار سکه‌ای است که دو رو دارد: «درون کسب و کار» و «بیرون کسب و کار». کسب و کارها با استفاده از زنجیره ارزش می‌توانند نگاهی عمیق‌تر و علمی‌تر به درون خود و ساختار عملیاتی‌شان داشته باشند. ضمن این که با استفاده از همین ابزار می‌توانند محیط بیرون و رقبا را هم بهتر تحلیل کنند. 

◼️ استراتژی های عمومی پورتر (استراتژی های ژنریک)

هر فهرستی از اصطلاحات پورتر حتماً باید شامل استراتژی های عمومی پورتر هم باشد. پورتر چند گزینهٔ محدود و مشخص را به عنوان انتخاب‌های استراتژیک اصلی مطرح می‌کند و معتقد است که کسب و کارها به هر حال باید در نهایت یکی از آن‌ها را انتخاب کنند (استراتژی تمایز و استراتژی رهبری هزینه از جملهٔ این گزینه‌ها هستند).

پیشنهاد این گزینه‌های محدود، به یکی از نقاط نقد منتقدان پورتر تبدیل شده و مدام در نقد پورتر می‌گویند که انواع استراتژی های رقابتی فراتر از چند موردی است که او فهرست کرده است.

این نقد را نمی‌توان رد کرد. اما از سوی دیگر باید این را هم به خاطر داشته باشیم که همین ساده بودن مدل پورتر و محدود کردن گزینه‌های پیشنهادی‌اش، باعث شده که این مدل به شدت رواج یافته و مفهوم استراتژی را در ذهن مدیران جا بیندازد (گزینه‌ای را انتخاب می‌کنی و ناگزیر گزینه‌هایی را کنار می‌گذاری).

فعالیت‌ها و افتخارات دیگر پورتر

مایکل پورتر به نسل‌های دانشجویی در دانشکده بازرگانی هاروارد و در کل دانشگاه و همچنین رهبران کسب‌وکار، از سراسر جهان آموزش داده است. او به عنوان مشاور در امور بازرگانی، دولت و بخش اجتماعی خدمت می‌کند.

مایکل پورتر چهار سازمان غیر انتفاعی را که از فعالیت علمی خود رشد می‌کنند تأسیس و راه‌اندازی کرده است:

برنامه برای یک شهر داخلی رقابتی یا The Initiative for a Competitive Inner City: که به توسعه اقتصادی در جوامع شهری پریشان می‌پردازد.

مرکز خیرخواهانه موثر یا the Center for Effective Philanthropy:  که ابزارهای سختگیرانه‌ای برای اندازه‌گیری اثربخشی بنیاد ایجاد می‌کند.

FSG: یک شرکت استراتژی غیرانتفاعی پیشرو است که در زمینه بهبود ارزش‌آفرینی اجتماعی تحقیق و مشاوره به شرکت‌ها، سازمان‌های غیردولتی و بنیادها ارائه می‌دهد.

کنسرسیوم بین‌المللی برای سنجش پیامدهای بهداشتی (ICHOM): که مجموعه استاندارد جهانی نتیجه گزارش بیمار را با توجه به شرایط پزشکی توسعه داده و منتشر می‌کند و منجر به پذیرش و محک زدن آنها در سطح جهانی می‌شود.

مایکل پورتر نویسنده نوزده کتاب و بیش از ۱۳۰ مقاله است. وی برنده جوایز و افتخارات علمی بسیاری شده است. از جمله:

جایزه آدام اسمیت انجمن ملی اقتصاددانان تجاری

مدال جان کنت گالبرایت

جایزه دیوید A

جایزه ولز (در اقتصاد از هاروارد و بالاترین نشان آکادمی مدیریت برای کمک های علمی به مدیریت است)

وی همچنین هفت بار برنده بی‌سابقه جایزه مک کینزی بهترین مقاله سال بررسی بازرگانی هاروارد است. در سال ۲۰۱۶، به دلیل مشارکت‌های ماندگار و تحول آفرین در بورس تحصیلی بازاریابی و عملکرد بازاریابی، مدال Sheth را دریافت کرد.

پروفسور پورتر دریافت‌کننده بیست و سه دکترای افتخاری و چندین نشان ملی و ایالتی است. وی به دلیل مشارکت در توسعه اقتصادی، اولین جایزه یک عمر موفقیت را از وزارت بازرگانی ایالات متحده دریافت کرد و به عنوان عضو افتخاری انجمن سلطنتی ادینبورگ و سایر جوامع افتخاری انتخاب شده است. در سال ۲۰۰۰، وی توسط دانشگاه هاروارد به عنوان استاد دانشگاه منصوب شد، بالاترین افتخاری که می‌تواند به یک عضو هیئت علمی دانشگاه هاروارد اعطا شود.

نظریات و فعالیت‌های پورتر در یک نگاه

ایده‌های پروفسور پورتر در مورد استراتژی پایه و اساس دوره‌های استراتژی مدرن است. اشاره کردیم که کارهای او در مدرسه بازرگانی هاروارد و تقریبا در هر مدرسه رکسب‌وکار در جهان تدریس می‌شود.

دوره فعلی پروفسور پورتر در هاروارد یک دوره تحصیلات تکمیلی در سطح دانشگاه است. این دوره در بر دارنده مباحث مربوط به اقتصاد و رقابت است که همچنین با همکاری بیش از ۶۰ دانشگاه دیگر در سراسر جهان با استفاده از برنامه درسی، محتوای ویدئویی و پشتیبانی مربی در موسسه، تدریس می‌شود.

پروفسور پورتر برنامه مدرسه کسب‌وکار هاروارد را برای مدیران عامل تازه منصوب شده از شرکت‌های میلیارد دلاری ایجاد و ریاست کرد. کارگاه مدیر عامل جدید، هر سال دو بار برگزار می‌شود، بر چالش‌های پیش روی مدیران عامل جدید در تصدی رهبری، تعیین دستور کار آنها و پرداختن به مواردی مانند استراتژی، حاکمیت هیئت مدیره، ارتباطات و تعیین زمان و ارزش‌ها متمرکز است.