تعریف نیروی انسانی یا سرمایه‌های انسانی عبارت است از مجموعه‌ای از افراد که در بخش مشخصی از یک سازمان فعالیت می‌کنند. منابع بشری سرمایه‌ی بسیار مهم هر سازمانی محسوب می‌شود.

منابع انسانی یا HR چیست؟

گری دسلر، نویسنده‌ی کتاب مدیریت منابع انسانی یا Human Resource Management که سالهاست در دوره های مدیریت در سراسر جهان به عنوان منبع درسی رشته مدیریت منابع انسانی مورد استفاده قرار می‌گیرد، تعریف واحد مدیریت منابع انسانی و وظایف مدیریت منابع انسانی را به شکلی کلی و به صورت زیر  ارائه می‌دهد:

واحد مدیریت منابع انسانی، از میان وظایف مختلف مدیریتی، مسئولیت کلیه فعالیت‌ها و خط مشی‌های مربوط به کارکنان سازمان را بر عهده دارد.
به طور دقیق‌تر: جذب همکاران جدید، آموزش همکاران، ارزیابی عملکرد کارکنان و پاداش دادن به آنها و به طور خلاصه ایجاد محیطی سالم و منصفانه برای کارکنان.

تعریف بالا نگاهی وظیفه گرایانه به واحد مدیریت منابع انسانی دارد و تلاش می‌کند فهرستی از وظایف واحد مدیریت منابع انسانی را ارائه کند.

اگر بخواهیم تعریفی مفهومی‌تر از وظیفه واحد مدیریت منابع انسانی داشته باشیم می‌توان چنین گفت:

واحد مدیریت منابع انسانی قرار است کمک کند تا سازمان، در افق زمانی بلند مدت، با کمترین هزینه، حداکثر کارایی را از کارکنان برای حرکت در راستای اهداف استراتژیک سازمان، کسب نماید.

به طور کلی توضیح می‌دهیم منابع انسانی (Human Resource) چیست. در هر کسب و کاری، 5M نقش مهمی دارد:

•    نیروی انسانی (Man)؛

•    منابع مالی (Money)؛

•    مواد (Material)؛

•    روش‌ها (Methods)؛

•    ماشین‌آلات (Machinery).

سرمایه های انسانی عنصر ضروری یک سازمان هستند و شامل همه کارکنان و افرادی می‌شود که با خدمات خود به سازمان کمک می‌کنند. 

همچنین واحدی که فعالیت‌های پرسنل یک سازمان را مدیریت می‌کند نیز به عنوان منابع انسانی شناخته می‌شود. این بخش ناظر بر فرایند استخدام، مزایای کارکنان و حقوق منابع بشری است. (منظور از حقوق، هزینه پرداختی به یک فرد به عنوان حق‌الزحمه، مزایا، پورسانت و... است.)

شاید کنجکاو باشید که بدانید علت اهمیت بسیار منابع بشری چیست. کارکنان یک سازمان، شاهرگ حیاتی آن به‌حساب می‌آیند. پیشرفت یک سازمان تا حد زیادی به توانایی و عملکرد کارکنان آن بستگی دارد. به‌خصوص به این دلیل که نیروی کار شایسته و کارآمد، سود طولانی مدت در صنعت را تضمین می‌کند.

در عصر تجارتِ فعلی، دپارتمان HR یکی از بخش‌های مورد نیاز در هر سازمان تجاری است. این بخش نقش تعیین‌کننده‌ای در اعطای جایگاه مناسب به هر فرد در سازمان ایفا می‌کند و همچنین، از سازمان حمایت به عمل می‌آورد تا عملکرد کارمندان را با اهداف شرکت هماهنگ کند.

بخش منابع انسانی

حال توضیح می‌دهیم اهمیت وجود واحد HR چیست. دپارتمان منابع انسانی اثرات و کارایی‌های گوناگونی در یک سازمان دارد که برخی از آن‌ها به شرح زیر هستند:

•    این بخش نقش تعیین‌کننده‌ای در اعطای جایگاه مناسب به هر فرد در سازمان ایفا می‌کند؛

•    از سازمان حمایت می‌کند تا عملکرد کارمندان را با اهداف شرکت هماهنگ کند؛

•    به مدیران توانایی استخدام کارکنان شایسته را می‌دهد.

انواع منابع در سازمان

خوب است کمی بیشتر توضیح دهیم معنی منابع بشری چیست. یک سازمان تجاری از منابع «سرمایه فیزیکی»، «انسانی» و «سازمانی» تشکیل شده است.

•    منابع سرمایه فیزیکی می‌تواند شامل موقعیت جغرافیایی، دسترسی به مواد اولیه و تأمین زیرساخت باشد؛

•    منابع سرمایه انسانی شامل روابط کارکنان، هوش آن‌ها در یادگیری و آموزش آن‌هاست؛

•    منابع سرمایه سازمانی ترکیبی از فرایندهای رسمی و غیررسمی را شامل می‌شود.

همه این منابع تاثیر بسزایی در قدرت و بهره‌وری یک سازمان دارند. کارکنان، برجسته‌ترین عامل رشد یک سازمان هستند و استفاده از سرمایه های انسانی کارآمد، راحت‌ترین راه برای رساندن بازدهی سازمان به بالاترین میزان ممکن است.

در ادامه توضیح می‌دهیم تعریف HR چیست و با چند تعریف رایج منابع انسانی آشنا می‌شوید.

تعریف منابع انسانی

نویسندگان مختلف دیدگاه‌های متفاوتی درباره ماهیت منابع انسانی داشته‌اند. هر کدام از آن‌ها سرمایه انسانی را بر اساس مهارت‌ها و تجارب خود تعریف کرده‌اند. از این رو ما چند تعریف رایج آن را از متخصصان و کارشناسان برجسته در ادامه آورده‌ایم:

لئون سی مگینسون (Leon C. Megginson): منابع انسانی به عنوان ذخیره‌ای از دانش، مهارت، خلاقیت و استعداد نیروهای کار، به همراه ارزش، نگرش و باورهای آن‌ها شناخته می‌شود.

گری دسلر (Gray Dessler): سیاست‌ها و راهکارهایی که یک فرد برای مدیریت کارکنان و عملکردشان نیاز دارد؛ از جمله مصاحبه، استخدام، آموزش، پاداش و ارزیابی، جزو منابع انسانی است.

دیوید. آ. دیکنزو (David A Decenzo) و استفان. پ. رابینز (Stephen p. Robbins): نیروی انسانی چهار رکن دارد:

1.    کارکنان؛

2.    آموزش و توسعه؛

3.    انگیزه؛

4.    نگهداشت نیروی انسانی.

مفهوم منابع انسانی از گذشته تا به امروز

در ادامه لازم است بدانیم مفهوم کلی HR چیست. پیش از این، مدیریت پرسنل (Personnel Administration) به عنوان بخش مدیریت منابع انسانی (Human Resource Management) یک سازمان در نظر گرفته می‌شد؛ زیرا بیشتر فعالیت‌های مربوط به کارمندان یعنی استخدام، آموزش، تسهیلات و... توسط این بخش انجام می‌شد.

این امر مستلزم ثبت سوابق کارکنان و اجرای مقررات سازمانی بر اساس قوانین استخدامی بود؛ همچنین سرپرست آن بخش دستمزد، تسهیلات و سایر مزایای کارکنان را تعیین می‌کرد. قابل ذکر است که گاهی مدیران برای حفظ روند پیوسته کارها در سازمان و افزایش بهره‌وری، وظایف مدیران پرسنل را انجام می‌دادند. بر اساس مفهوم مرسوم منابع انسانی، کارکنان پیش از این صرفا منبع تولید سرمایه و محصول در سازمان بودند.

در مفاهیم فعلی، یک متخصص منابع انسانی کارآمد باید درباره تعامل، مدیریت استراتژیک منابع انسانی، تجزیه و تحلیل منابع انسانی، نرم افزار جذب و استخدام (ATS)، نرخ ریزش، گزارش کارکنان، تجربه کارکنان و بازخورد ۳۶۰ درجه اطلاعات داشته باشد.

(نرم افزار جذب و استخدام (ATS): سیستمی است که رزومه‌ها را در یک پایگاه داده جمع‌آوری و ذخیره می‌کند تا کارشناسان بتوانند با استفاده از آن، مناسب‌ترین فرد ممکن را استخدام کنند)

(بازخورد ۳۶۰: فرایندی است که از طریق آن بازخورد کارکنان، همکاران و سرپرست کارکنان نسبت به سازمان جمع‌آوری می‌شود. چنین اطلاعاتی همچنین می‌تواند در صورت لزوم، شامل بازخوردهایی از منابع خارجی باشد که با کارمند تعامل دارند، مانند مشتریان و تامین‌کنندگان یا سایر ذینفعان.)

این مفاهیم کاملا با مفاهیم متداول منابع انسانی متفاوت است. از طرفی، این مفاهیم بر توسعه متقابل سازمان و کارمند در حین دستیابی به یک هدف متمرکز هستند. از سوی دیگر، کارکنان به عنوان دارایی‌های انسانی برای رشد و پیشرفت سازمان تلقی می‌شوند و پیشرفت سازمان، به مثابه پیشرفت منابع انسانی به‌حساب می‌آید. در بخش بعدی قصد داریم توضیح دهیم تاریخچه‌ی HR چیست و تکامل مدیریت نیروی انسانی را بررسی کنیم.

تاریخچه منابع انسانی 

تکامل منابع انسانی در طول قرن ۱۸ و از اروپا آغاز شد. این تکامل از ایده اصلی چارلز بابیج (Charles Babbage) و رابرت اوون (Robert Owen) در مورد انقلاب صنعتی، مراحل اتحادیه کارگری، روابط انسانی و انقلاب صنعتی نشات گرفته است. ایده اصلی چارلز بابیج و رابرت اوون به این صورت بود که افراد در پیشبرد موفقیت سازمان‌ها نقش اساسی دارند. این جنبش در طول انقلاب صنعتی مورد توجه قرار گرفت. اگرچه آن زمان ماشین‌آلات و تکنولوژی رایج شده بودند، اما هنوز به افراد برای کار با این تجهیزات نیاز بود.

در این رویکرد پیشرفته، کارکنان در سازمان ارزشمند بودند. با روی کار آمدن مدیریت نیروی انسانی، سیاست‌گذاری استخدام و اخراج که توسط سرپرست اجرا می‌شد، تغییر کرد. امروزه در پی تغییرات ذکر شده، مدیریت منابع انسانی تصویر مثبتی از دپارتمان منابع انسانی در بین کارمندان ارائه می‌کند. این بخش همچنین به آن‌ها اجازه می‌دهد تا نظرات و دیدگاه‌های خود را در مورد سیاست‌ها و تصمیمات سازمان به اشتراک بگذارند. مدیریت منابع انسانی وفاداری و اعتماد را در کارکنان تقویت و آن‌ها را تشویق می‌کند تا با بالاترین توان خود فعالیت کنند.

امروزه متخصصان HR به عنوان شریک تجاری سازمان عمل می‌کنند و در سود یکدیگر شراکت دارند. از جمله اقدامات آن‌ها، توسعه استراتژی‌های مرتبط با نیروی کار و اجرای آن‌ها برای دستیابی به اهداف رقابتی در صنعت است؛ همچنین تمام تکنیک‌های مرتبط با نیروی انسانی مانند استخدام، آموزش، جبران خسارت و مزایا برای تقویت سازمان در محیط رقابتی استفاده می‌شوند. پرداختن به این تکنیک‌ها می‌تواند باعث افزایش سود بلندمدت و بهره وری در سازمان شود.

در عصر جدید می‌توان تغییر قابل توجهی را در نوع عملکرد و فعالیت‌های منابع انسانی یک سازمان مشاهده کرد:

•    دپارتمان‌های منابع انسانیِ امروزی فعال هستند و روی مشارکت و توانمند سازی کارکنان خود سرمایه‌گذاری می‌کنند تا بهترین نتایج را از توانایی‌های خود بگیرند؛

•    همچنین استراتژی‌های نوآورانه در منابع انسانی باعث رشد و بهبود سازمان می‌شود.

به طور خلاصه، مدیریت منابع انسانی رویکردی کاملا دقیق، مشخص و آینده‌نگرانه دارد تا از سرمایه های انسانی یک سازمان به بهترین شکل ممکن بهره ببرد.

در ادامه توضیح می‌دهیم اقدامات و رویکردهای منابع انسانی دقیقاً چیست.

رویکردهای واحد منابع انسانی

رویکردهای این واحد شامل تمام فعالیت‌هایی است که مدیریت منابع انسانی یک سازمان را تقویت می‌کند یا به عبارت دیگر، اقدامات واحد HR شامل عملکرد هدفمند برای یک سازمان است. این فعالیت‌ها ثبات، ساختارمندی، منطقی بودن و عدالت را به عملکرد سازمانی اضافه می‌کنند. بیشتر فعالیت‌های دپارتمان نیروی انسانی تحت پنج حوزه اصلی قرار می‌گیرند: جبران خدمت، ایمنی، روابط کارمند و کارفرما، فرایند جذب و استخدام، قانون کارمندان و غیره.

(روابط کارمند و کارفرما اصطلاحی است که برای تعریف فرایند بین کارفرمایان و کارکنان، مدیریت و اتحادیه‌ها، به منظور تصمیم گیری در سازمان‌ها به کار می‌رود. تصمیمات اتخاذ شده مربوط به دستمزد، شرایط کار، ساعات کار، ایمنی در محل کار، امنیت و شکایات است.)

فعالیت‌های واحد HR یک سازمان شامل مدیریت عملکرد، آموزش و توسعه، تجزیه و تحلیل شغل، طراحی شغل، پاداش و مزایا، استخدام و انتخاب کارکنان، روابط کار و غیره است.

در عصر فعلی یعنی در عصر دیجیتال، منابع بشری سازمان‌ها به شدت کارمندمحور هستند؛ به‌صورتی که کارکنان مشارکت لازم را در کارهای مختلف دارند و بهره‌وری در کل سازمان افزایش می‌یابد.

در حال حاضر، مدیریت سرمایه های انسانی باید داده‌ها را تجزیه و تحلیل و سابقه عملکرد کارکنان را نگهداری کند، استراتژی‌ها را بر اساس تجزیه و تحلیل خود توسعه دهد و بر افزایش پتانسیل کارکنان متمرکز باشند. اکنون می‌گوییم نام شرکت‌هایی که بهترین منابع انسانی را دارند، چیست. فیسبوک (Facebook)، گوگل (Google) از جمله شرکت‌هایی هستند که بهترین منابع انسانی را دارند.

وظایف مدیریت منابع انسانی

مدیریت کارکنان تمام خدمات نیروی انسانی، سیاست‌ها و برنامه‌های کارکنان شرکت‌های بزرگ و حتی کسب و کارهای کوچک را مدیریت می‌کند. وظایف و اهداف مدیران نیروی انسانی بسته به نیازهای کلی شرکت یا سازمان متفاوت است. مدیر منابع انسانی وظایف یا مسئولیت‌های مدیریت ارشد را برای تامین نیازهای مدیریت نیروی کار تعیین می‌کند.

وظایف عمده مدیریت منابع انسانی شامل موارد زیر است:

•    برنامه‌ریزی منابع انسانی

•    جذب، استخدام و بکارگیری کارکنان

•    اجتماعی کردن و جامعه‌پذیری کارکنان

•    نیازسنجی آموزشی کارکنان

•    آموزش کارکنان (آموزش ضمن خدمت)

•    بهسازی کارکنان (توسعه منابع انسانی)

•    مدیریت عملکرد و ارزیابی عملکرد کارکنان

•    جبران خدمت (نظام حقوق و دستمزد)

•    سیستم پاداش و تنبیه

•    روابط‌ کارمندان

•    کمک‌های خیرخواهانه

•    کارمندان شرکت و تعاملات اجتماعی

•    تامین امنیت، رفاه و سلامت کارکنان

•    مشاوره و خدمات کارکنان

گاهی اوقات، مدیر نیروی انسانی مسئوایت خدمات جانبی مانند پذیرش، خدمات امور مشتریان مدیریت یا حسابداری معاملات را بر عهده دارد. مدیران نیروی انسانی مسئول توسعه فرایندها و معیارهایی است که از دستیابی به اهداف تجاری سازمان پشتیبانی می‌کند. مدیر نیروی انسانی اجرای خدمات انسانی، سیاست‌ها و برنامه‌ها را از طریق کارکنان منابع انسانی هماهنگ و مدیریت می‌کند. همچنین گزارشات امور مالی را به مدیر عامل ارائه می‌دهد و در زمینه‌های نیروی انسانی مشاوره‌ انجام می‌دهد.

اهمیت مدیریت منابع انسانی

اصل زیربنایی در بیان اهمیت نیروی انسانی آن است که پتانسیل اصولی وجود دارد که کمابیش در زندگی هر فرد شناسایی می‌شود. مازلو (۱۹۷۰) در تئوری خود شکوفایی به آن پرداخته است. همچنین با سخت کار کردن نیز بیش از حد روی استعدادهایمان سرمایه گذاری می‌کنیم. این پدیده در عبارت ناپسند کاش اینقدر در اداره زمان صرف نمی کردم نهفته است. برونی ویر (۲۰۱۱) آن را به عنوان دومین تأسف متداول در تجربیات خود بیان می‌کند.

سازمان‌ها بدون منابع انسانی، امیدی به بقا ندارند: همانطور که ادیت پنروز (۱۹۵۹) پیشتاز دیدگاه مبنی بر منابع تصدیق می‌کند. سازمان‌ها به خدماتی نیاز دارند که فقط افراد با منابع مالی، جسمانی و نمادین خود می‌توانند این سرویس‌ها را ارائه دهند. توانمندی‌های انسانی برای تصور، رشد و نوسازی سازمان‌ها ضروری است. ناگزیر سازمان‌ها را به گونه‌ای به شیوه تفکر وابسته می‌کند. این بدین معنی است که مدیریت کارکنان یکی از توابع ضروری در سازمان‌ها به شمار می‌رود. نه به این معنی که منافع کارکنان و سازمان‌ها در مدیریت کارکنان یکسان است. بلکه با یک همپوشانی ذاتی منافع تکمیل می‌شود. تعامل مدیریت و منافع سازمانی و مسایل مربوطه به آن ها، بر پیچیدگی این امر دامن می‌زند.

مدیریت منابع انسانی در سازمان

مشغولیت میان کارکنان و سازمان‌ها در زمینه و بافت هایی که جوامع به وجود می‌آورد، رخ می‌دهد. این اجتماعی وسیع تر است که نیروی انسانی را می‌پرورد. هزینه‌های اساسی ترقی آن‌ها نظیر حمایت از کودک، آموزش، مراقبت از سلامت و مقررات اجتماعی را متحمل می‌شود. بنابراین، می‌توان دیدگاه اجتماعی از مدیریت منابع انسانی به دست آورد که بر مسایلی نظیر نوسازی منابع انسانی یک جامعه در برابر تحولات محیط رقابتی و همچنین بر میزان تطابق الگوهای غالب رفتار سازمانی با رفاه اجتماعی بلندمدت تمرکز کند.

جایگاه مدیریت منابع انسانی در سازمان

مهمترین و کاربردی ترین بخش یک سازمان تولیدی و یا خدماتی، منابع انسانی است. نیروی انسانی می‌تواند تاثیرات ثابت و بلندمدتی بر میزان رشد و ارتقا و رونق یک کسب‌وکار داشته باشد. کاربرد مدیریت منابع انسانی، این است که به واسطه آن کارکنان را ارزیابی کرده و مجموعه عواملی که موجب پیشرفت و ارتقا آنها می‌شود را در آنها جستجو کرد. بنابراین، در صورتی که این مدیریت به نحو موثر و کارآمدی انجام شود، می‌تواند برای سازمان ارزش ایجاد کند. همچنین برای ذی‌نفعان سازمانی نیز مزیت هایی را به دنبال داشته باشد.

مدیرانی که در زمینه منابع انسانی تخصص کافی داشته باشند، میتوانند به ارایه خدمات به کارکنان، به ماندگاری آنها کمک کرده و آنها را به انجام فعالیت‌های بهینه ترغیب نموده و در نتیجه، از ترک کار جلوگیری کنند. در گذشته بسیاری از متون و فرهنگ لغات، نیروی انسانی را اشتباهاً به صورت افراد استخدام شده در یک سازمان تعریف کرده‌اند. منابع انسانی باید به صورت منابع ذاتی که ما انسان‌ها داریم و می‌توانیم در جنبه‌های مختلف زندگی مان به کار گیریم، تعریف شود.

در مجموع مدیریت منابع انسانی می‌تواند با کاهش اضافه کاری‌های غیر ضروری، کاهش غیبت ها، طراحی مشاغل، برقراری سیستم ایمنی و بهداشت در سازمان، انتخاب و استخدام افراد شایسته، طراحی سیستم حقوق و دستمزد و ایجاد جوی برای اظهار نظر کارکنان نقش سودمندی در سازمان ایفا کند.

خلاصه

همان‌طور که می‌دانید نیروی انسانی به دسته‌ای از افراد که در یک سازمان یا شرکت مشغول به کار هستند، گفته می‌شود. توجه ویژه، مدیریت و رسیدگی به سرمایه های انسانی در رسیدن سازمان به اهدافش کمک بسیاری می‌کند. در این مطلب توضیح دادیم منابع بشری چیست و به تعریف رویکردهای دپارتمان HR پرداختیم. همچنین تاریخچه‌ی نیروی انسانی را بررسی کردیم و شرح دادیم وظایف واحد HR چیست. امیدواریم که به درستی توضیح داده باشیم نیروی انسانی چیست و چه مفهومی دارد. اگر هنوز هم سؤالی درباره‌ی سرمایه های انسانی و مدیریت آن‌ها دارید، می‌توانید با ما در میان بگذارید.